Joost van den Vondel was een Nederlandse dichter, toneelschrijver en tegen-de-calvijnse-stroom-in katholiek vanaf zijn bekering in 1641. Bekende toneelstukken van zijn hand zijn Palamedes (of Vermoorde Onnooselheijd), Gijsbrecht van Aemstel, Lucifer en Adam in Ballingschap. Vondel heeft inmiddels door heel Nederland geografische vernoemingen verworven, zoals het Vondelplein in Amsterdam, waar Vondel het grootste deel van zijn leven woonde. In de Canon van de Nederlandse Letterkunde staat Vondel op nummer twee, na Multatuli. Het is opvallend dat dit pronkstuk van de Nederlandse cultuur een immigrant uit Keulen was, wiens ouders in 1585 uit Antwerpen waren gevlucht. In dit dossier wordt aandacht besteed aan Vondels leven en werk, enkele interpretaties van zijn theologisch getinte toneelstukken en de rol die hij innam binnen de Nederlandse samenleving omstreeks 1600 en de actualiteit daarvan.
Vondel was enorm op de maatschappij betrokken. Hij had een onafhankelijke visie en kwam openlijk voor zijn mening en geloof uit. Zijn toneelstukken en gedichten staan vol met politieke zinspelingen. In Palamedes (1925) kwam Vondel bijvoorbeeld met de gedichten Het stockske van Oldenbarnevelt en Geuse-Vesper of Siecken-Troost voor de Vierentwintigh op voor Johan van Oldenbarnevelt, die zes jaar eerder was onthoofd in Den Haag op bevel van prins Maurits. Raadspensionaris Oldenbarnevelt en Maurits konden in eerste instantie goed met elkaar samenwerken, maar door een verschil van mening over de oorlog met de Spanjaarden – Oldenbarnevelt wilde vrede, maar Maurits zag hoe de Spanjaarden uitgeput waren en wilde doorpakken – begon de schoen te wringen. Oldenbarnevelt werd als landverrader ter dood veroordeeld. Vondel kreeg de tip om hier een treurspel van te maken onder een andere naam en vond de analogie in het mytische verhaal van de Griekse held Palamedes. “De overeenkomst tussen de lotgevallen van Oldenbarnevelt en Palamedes is inderdaad opvallend: beide mannen waren eropuit geweest na jaren van oorlog vrede te sluiten, maar werden door hun eigen partij van verraad beschuldigd en na een proces, voorzover daarvan sprake was, ter dood gebracht.” (Piet Calis, 2008, p. 13) Ondanks de verstopte verwijzingen ontdekte men Vondels sympathie voor Oldenbarnevelt. Vondel was 'wanted'. Amsterdam heeft Vondel echter tegen uitlevering aan Den Haag beschermd.
Het stockske van Johan van Oldenbarnevelt, Vader des Vaderlants
Mijn wens behoede u onverrot,
o stok en stut, die geen verrader,
maar ’s vrijdoms stut en Hollands Vader
gestut hebt op dat wreed schavot,
toen hij voor ’t bloedig zwaard moest knielen,
veroordeeld als een Seneca
door Nero’s haat en ongena,
tot droefenis der braafste zielen.
Gij zult nog jaren achtereen
den uitgang van dien held getuigen,
en hoe Geweld het Recht dorf buigen,
tot smaad der onderderdrukte steên.
Hoe dikwijls strekt’ gij onder ’t stappen
naar ’t hof der Staten stadig aan
hem voor een derden voet in ’t gaan
en klimmen op de hoge trappen,
als hij, belast van ouderdom,
papier en schriften, overleende
en onder ’t lastig landspak steende!
Wie ging, zo krom gebukt, nooit krom!
Gij ruste van uw trouwe plichten
na ’t rusten van dien ouden stok,
geknot door ’s bloedraads bitt’ren wrok –
nu stut en stijft gij nog mijn dichten.
Poëzie
Toneelstukken
Cultuurhistoricus en neerlandicus Piet Calis over de moed, het engagement en de religiositeit van Joost van den Vondel. “Een strijdbare, open man.”“Vondel was een man van grote tegenstellingen, een barokkunstenaar. De barok kenmerkt zich door uitersten, uitingen van geluk, maar ook van droefheid, die elkaar soms in een korte tijd afwisselen. In Vondels werk heerst het ene moment de vrede van het paradijs, die plotseling overgaat in de totale verlatenheid. Ik ben een bewonderaar van de barok.”
Vondel staat hoog genoteerd in de Canon van de Nederlandse Letterkunde. Er zijn massaal parken en lanen naar hem vernoemd en zijn beeltenis verscheen op postzegels en het briefje van vijf gulden. Waaraan verdient Vondel eeuwen later nog eer en aandacht?
“Vondel is de beste Nederlandse dichter, echt de allerbeste! Niet om religieuze redenen vind ik dat, maar vanwege zijn poëzie. Vondel is bij uitstek de dichter des vaderlands, een groot strijder voor tolerantie en tegen gewetensdrang. De doopsgezinden, waar hij en zijn familie toe behoorden, maakten voor zeven procent deel uit van de bevolking. In 1641 voegde Vondel zich bij de katholieken, die ook een minderheid vormden ten opzichte van de calvinisten. Dan kies je voor een vervolgde religie.”
Waarom zouden we ons vandaag de dag in Vondel verdiepen?
“Kennis van het verleden is van groot belang. Allerlei opvattingen van nu hebben hun wortels in het verleden. Vondel vocht voor tolerantie, en daarom is het juist nu belangrijk om ons in Vondel te verdiepen. Wij Nederlanders passen onze spelling telkens weer aan, waardoor een kloof ontstaat met het verleden, terwijl taal het bindmiddel is tussen heden en verleden. Elke generatie heeft een nieuwe biografie nodig.”
Hoe stond Vondel in de samenleving?
“Strijdbaar. Hij nam stelling, hij was geëngageerd. Als immigrant woonde hij vanaf zijn negende in Nederland, maar toen hij zeventien à achttien jaar was, schreef hij al alsof hij volkomen verbonden was met de Nederlandse samenleving. Je kunt niemand aanwijzen die zo verbonden was met de maatschappij. Ik kan niemand bedenken. Ik heb zeker zeventig pamfletten in handen gehad waarin op gevarieërde wijze op zijn dood werd aangedrongen. Hij liep 's avonds niet veilig over straat. Vondel was een dappere man. En doordat hij verschillende godsdiensten had aangehangen, stond hij open voor uiteenlopende argumenten. Een strijdbare, open man.”
Hoe zou u Vondels religiositeit typeren?
“Een sterk gevoel voor het mysterie, het geheim. Is er leven na de dood? We weten het niet zeker. Het leven zelf is niet maakbaar. En dan kom je uit bij religie. De dood van zijn vrouw en twee kinderen hebben waarschijnlijk bijgedragen aan Vondels gevoel dat het leven onzeker is en niet maakbaar.”
Waarom werd Vondel katholiek?
“Zonder twijfel heeft Vondel hier een jaar of tien mee geworsteld. De katholieke kerk werd bestuurd door de paus, die in Nederland de 'hoer van Babylon' werd genoemd. De doopsgezinden die maar zeven procent vormden van de bevolking, waren versnipperd in de Waterlanders, Friezen en Vlamingen, en dan kon je als Vlaamse doopsgezinde weer kiezen tussen hard en zacht. Dit bracht verdeeldheid, zelfs in gezinsverband. Er bestonden in die tijd alleen al zeventig verschillende christelijke denominaties. Rome kon eenheid brengen, dat was de verleiding van Rome, voor Vondel. De tweede reden waarom Vondel katholiek werd, was dat hij zich principiëel kon losmaken van de ratio. De katholieke leer van de transsubstantie, de verandering van brood en wijn in het lichaam en bloed van Christus, is een mysterie waar je met je verstand niet bij kunt. En ook voor kunst geldt: goede kunst is niet mogelijk met alleen de ratio.” [red: zie Geschilderd eten van Kellendonk, de tekst van de Albert Verwey-lezingen over Vondels Altaergeheimenissen]
Wat is naar uw mening Vondels beste werk en waarom?
“Ik heb gekozen voor een top 3 van Vondels toneelstukken
