In het bezette Europa van 1940, meer specifiek Frankrijk, richtte enkele jaren vóór de Tweede Wereldoorlog Olivier Messiaen samen met André Jolivet en Daniel-Lesur de componistengroep La Jeune France op. Hun manifest richtte zich tegen de frivoliteit van met name de muziek uit Parijs en propageerde een ‘levende muziek die voortkomt uit integriteit, generositeit en artistieke nauwgezetheid’. Messiaens muzikale stijl ontwikkelt zich ondertussen ook los van deze groep; hij componeert orgelcycli die hij vooral bedoelt om zelf te spelen. Daarnaast maakt hij kennis met een noviteit: de Ondes Martenot, een elektronisch instrument dat een geluid voortbrengt dat het midden houdt tussen een sirene en een zingende zaag. Messiaen zal in veel stukken die hij vanaf dat moment schrijft, een rol inruimen voor dit bijzondere instrument.

Maar aan veel artistieke ontwikkelingen komt een abrupt eind wanneer Hitler zijn oorlogszucht niet langer kan bedwingen: veel kunstenaars worden opgeroepen om in het leger te dienen en ook Messiaen ontspringt deze dans niet. Als medisch assistent (vanwege z’n slechte ogen hoefde hij niet als soldaat te dienen) is Messiaen korte tijd actief in het leger alvorens hij gevangen wordt genomen door de nazi’s tijdens de slag om Verdun in mei 1940. De componist wordt geïnterneerd in het krijgsgevangenenkamp Stalag VIII-A nabij Görlitz. Daar ontmoet Messiaen een klarinettist, een violist en een cellist en schrijft een trio voor hen. Dat stuk ontwikkelt zich tot een kwartet door toevoeging van een piano en het ‘Quatuor pour la Fin du Temps’ is geboren.

Ten overstaan van maar liefst 5000 medegevangenen speelt een ensemble (waaronder componist Olivier Messiaen op een oude piano) dit werk voor de eerste maal. Het is dan januari 1941 en nimmer werd er naar een stuk zo aandachtig geluisterd als bij deze gelegenheid. De titel ‘Quatuor pour la Fin du Temps’ is geïnspireerd op een tekst uit de Openbaringen van Johannes, waarin een engel uit de hemel neerdaalt en het einde van de tijd aankondigt. Messiaen legt zo een verband tussen de apocalyptische verschrikkingen van de nazi-terreur -een moment waarop de tijd, de historie van de mens even stil is blijven staan- en een zuiver muzikale opvatting van tijd.

De ongebruikelijke instrumentatie van het ‘Quatuor pour la Fin du Temps’ reflecteren de omstandigheden waaronder de grand-maître van de Franse muziek van deze eeuw zijn meesterwerk schreef. De combinatie van piano, cello, klarinet en viool blijkt echter een geniale vondst en past uitstekend bij de subtiele klankopvatting van Messiaen. Op het moment dat hij het werk schreef echter, waren de mogelijkheden om een werk uit te voeren afhankelijk van de voorradige instrumenten en adequate bespelers: in het gevangenkamp waar Messiaen dit stuk componeerde was uiteraard louter sprake van toevallig aanwezige musici en instrumenten.

Het ‘Quatuor pour la Fin du Temps’ is een sleutelwerk in Messiaens oeuvre. Het bevat elementen die in zijn latere composities steeds weer terug zouden keren: hindoe-ritmes, modale structuren, vogelroepen, een uiterst gevoelige klankopvatting en bovenal een transcendentale, katholieke spiritualiteit die zijn werk op alle niveaus uitstraalt. En misschien dat in deze overtuiging ook wel de oorsprong is te vinden van de ietwat naïeve, speelse stijl die Messiaen eigen is. Zelfs in dit kwartet, dat door haar inhoud en ontstaansgeschiedenis zo beladen is geraakt, ontbreken Messiaens geliefde vogelklanken niet. Met name in het indrukwekkende eerste deel, Liturgie de Cristal, spelen de vogelklanken een grote rol in de viool en de klarinet. En ook dit tilt Messiaen naar een hoger niveau: u luistert naar de harmonieuze stilte van de hemel als introductie op de engel die het eind van de tijd afkondigt.

Het fenomeen ‘tijd’ krijgt op allerlei manieren een uitwerking: het derde deel Abîme des Oiseaux is een klarinetsolo die een enorme tijdsspanne moet overbruggen; in het vijfde deel en achtste deel figureert een intens trage melodie als een lofzang op de eeuwigheid en onsterfelijkheid van Christus. En eigenlijk ligt in Messiaens gelijkschakering van klank, ritme en harmonie tot een allesoverkoepelend idee van kleur al een ontkenning van de tijd besloten. De muziek van dit wonderbaarlijke kwartet is als een macaber tableau vivant, waarin verschillende onderdelen als filmscènes naast elkaar komen te staan.

Bron: Geert van Boxtel via http://geertvanboxtel.wordpress.com/