Thomas Merton werd geboren op 31 januari 1915 in Prades, Zuid-Frankrijk als het oudste kind van Owen Merton (geboren in Nieuw-Zeeland) en Ruth Jenkins (afkomstig uit de VS). Zijn beide ouders hadden een artistieke opleiding achter de rug, maar konden zelden rondkomen van hun kunst. Het gezin verhuisde in 1916 naar de VS, waar in 1918 Thomas' broer John Paul werd geboren. Ruth Jenkins stierf in 1921, Thomas was toen 6 jaar oud.
Zijn schooljaren verliepen chaotisch. Owen Merton nam zijn oudste zoon regelmatig mee op zijn schilderreizen en bovendien woonde Thomas afwisselend bij zijn vader in Frankrijk, bij zijn grootouders in de VS of op internaten in Frankrijk en Engeland. Toen Owen Merton in 1931 ziek werd en stierf, werd Thomas op 16-jarige leeftijd wees.
Merton vervolgde met succes zijn opleiding in Oakham en kreeg een beurs voor Cambridge. Hij reisde nog steeds veel en had belangstelling voor literatuur en poëzie. Ook kreeg hij in deze jaren interesse in religieuze onderwerpen. Door zijn liefde voor vrouwen en drank holde zijn studieprestaties echter achteruit, zodat hij zijn studiebeurs niet wist te behouden. Ook waren er hardnekkige geruchten dat hij de vader was geworden van een onwettig kind. Zijn grootouders haalden hem daarop naar de VS, waar hij met succes verder studeerde aan de Columbia University. Daar ging hij zich verder verdiepen in schrijven, politiek, literatuur en ook in religie. De vraag naar het bestaan van God werd een belangrijke vraag in zijn leven. Na zijn afstuderen bleef hij op de Columbia University voor een masterstudie in Engelse literatuur. Hij bestudeerde katholieke auteurs, bekeerde zich tot het katholicisme en werd in 1938 opgenomen in de Rooms-Katholieke Kerk.
Thomas Merton was van plan een carrière als schrijver op te bouwen, maar voelde ook een sterker wordende roeping tot het priesterschap. Na een periode van twijfel ging hij op retraite in de oudste Amerikaanse trappistenabdij Gethsemani in Kentucky; een cisterciënzerklooster van de strikte observantie.* Hij voelde zich sterk aangetrokken tot de stilte van het cisterciënzer leven daar en trad op 10 december 1941 in.
Na zijn noviciaat (proeftijd in de abdij waarin de kandidaten voor het kloosterleven worden opgeleid) krijgt Merton toestemming om zich met het schrijven van poëzie en literatuur bezig te houden. In 1948 komt zijn autobiografie The Seven Storey Mountain uit (Nederlandse vertaling: Louteringsberg **). Dit boek wordt een bestseller in de katholieke wereld en maakt Merton tot een bekend religieus schrijver. In 1949 wordt Merton tot priester gewijd. In de jaren daarna is hij actief als schrijver van boeken over contemplatie en gebed in het monastieke leven. Door zijn concrete en toegankelijke manier van schrijven verwerft hij zich een groot publiek, ook buiten de monastieke wereld. Zijn boodschap is dat een contemplatief leven met God voor alle mensen mogelijk is. Zijn mystieke en (toch) toegankelijke spirituele boodschap spreekt veel mensen buiten de muren van de abdij aan.
In de jaren '60 gaat Merton zich ook bezighouden met meer controversiële onderwerpen rondom de sociale kwesties van zijn tijd. Hij publiceert werken over burgerrechten en rassendiscriminatie, over het geweld in de wereld, over het gevaar van kernwapens en over onrechtvaardige economische verhoudingen. Hij is ook actief in de oecumenische beweging en in de vredesbeweging en neemt deel aan de interreligieuze dialoog. Hij heeft grote interesse in de oosterse religies en wil de rijkdom van die tradities (vooral van het Zenboeddhisme) overbrengen op de christenen in het Westen. Sommige van zijn sociaal-politieke werken stuiten op bezwaren van de leidinggevenden in de abdij en mogen niet worden uitgegeven. Vooral de werken waarin hij pleit voor niet-gewelddadig verzet tegen racisme en uisluiting komen hem op kritiek te staan, zowel binnen als buiten de rooms-katholieke kerk.
De opbrengsten van zijn boeken vormen een welkome financiële bijdrage voor de abdij. Merton krijgt meer verantwoordelijkheid binnen de abdij als novicemeester en zijn aanwezigheid trekt veel jonge mensen naar de abdij. Mede door conflicten met de abt over zijn leefwijze en werkzaamheden, groeit het verlangen van Merton om als kluizenaar te gaan leven. Hij is op zoek naar meer stilte, gebed en eenzaamheid. Uiteindelijk krijgt hij toestemming om zich terug te trekken in zijn kluis op Gethsemani.*** Vanuit zijn kluis onderhoudt hij contacten over de hele wereld (onder andere met de Dalai Lama, met Abraham J. Heschel en D.T. Suzuki). Hij schrijft gedichten en houdt zich bezig met de strijd tegen onrechtvaardigheid en geweld. Daarnaast verdiept hij zich verder in andere godsdiensten en houdt hij zich bezig met fotografie. Merton voelt zich gesteund in zijn opvattingen door de veranderingen binnen de RK Kerk ten tijde van het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965).
Merton sterft op 10 december 1968 in Bangkok als gevolg van een ongeval in zijn hotel (elektrocutie), vlak nadat hij had gesproken op een conferentie van religieuze leiders over de monastieke dialoog tussen Oost en West.
De nalatenschap van Merton is groot. Hij liet ongeveer 70 boeken en duizenden brieven na. Ook zijn dagboekenaantekeningen zijn bewaard gebleven en uitgegeven. Verder zijn er nog opnames van lezingen, tekeningen en foto's beschikbaar.
Na zijn dood zijn nog vele van zijn geschriften gepubliceerd, vooral brieven en dagboeken. Zijn werken zijn in ongeveer 30 talen vertaald. Hij was een van de belangrijkste geestelijke schrijvers van zijn tijd.
In de VS is een aantal organisaties actief in het beheren en verspreiden van de erfenis van Merton (zie: online bronnen). Merton is ook nog steeds een inspirator voor mensen die zich willen bezighouden met het contemplatieve gebed en met christelijke spiritualiteit. Vooral zijn autobiografische werken en zijn gedichten worden 40 jaar na zijn overlijden nog steeds uitgegeven en gelezen. De geestelijke zoektocht van Merton naar God en naar de ware vrijheid is herkenbaar voor veel hedendaagse 'zoekers'. Ook zijn interesse in andere religies, in het bijzonder het boeddhisme, spreekt veel mensen nog steeds aan.
Type zijn naam maar eens in op de website van de grootste online boekwinkel van Nederland en je vindt 176 'hits' (grotendeels Engelstalige boeken).
* De orde van de cisterciënzers is een contemplatieve kloosterorde: het gebed staat centraal en de monniken of zusters leven zoveel mogelijk afgescheiden van de buitenwereld. De cisterciënzers volgen de Regel van Benedictus. De cisterciënzers van de strikte observantie (een afsplitsing van de cisterciënzers) worden meestal trappisten genoemd. Zij leven volgens nog strengere regels.
** Begin van de Louteringsberg: http://www.thomasmerton.nl/loutering.htm
*** Voor de toespraak die Merton hield ter gelegenheid van zijn intrede in de kluis: http://www.thomasmerton.nl/care.htm
