Inzet verzorgingsstaat

Na het verschijnen van Rerum Novarum gingen katholieken zich in heel Europa inzetten in de sociale kwestie. Met name het lot van de arbeidende klasse trok men zich aan. Door middel van concrete acties ter verbetering van hun lot, door het stichten van onderlinge verenigingen, coöperaties, spaarkassen en verzekeringen en later door politieke lobby en actie voor het ontwikkelen van sociale wetgeving, droegen ze op deze manier bij aan de opkomende verzorgingsstaat in het begin van de twintigste eeuw. Ook in Nederland had de encycliek een grote resonans. De Katholieke Sociale Actie van Aalberse en Aengenent publiceerde in haar weekblad aanhoudend over de sociale situatie in ons land en wat daaraan door de katholieken te doen was. Als minister van sociale zaken had Aalberse ook de mogelijkheid zijn ideeën door wetgeving te realiseren. Ariëns was een groot voorvechter van de interconfessionele vakverenigingen en streed voor het lot van de Twentse textielarbeiders. Poels deed in Limburg hetzelfde voor de mijnwerkers. Een heel palet aan vakverenigingen in katholieke kring deed de vraag van de arbeiders duidelijk maken.

Een belangrijk speerpunt in de katholieke inzet was de samenwerking tussen arbeid en kapitaal. Het was uitstekend dat arbeiders voor hun rechten opkwamen, maar een klassen-strijd zoals de socialisten voorstonden wees men af, zeker als die door een van de partijen gewonnen moest worden. Tegelijkertijd werd ook de ‘oorlogsvoering’ van de bezittende klasse bestreden, hun oorlogsvoering tegen de arbeiders maar ook hun concurrerende oorlogsvoering onder elkaar die hele bedrijfstakken en samenlevingen ruïneerde. Ten behoeve van het algemeen welzijn stonden katholieken de samenwerking tussen arbeid en kapitaal voor. Een middel was de Publiekrechtelijke Bedrijfsorganisatie, waarin per bedrijfstak vakbonden en werkgevers afspraken zouden moeten maken over loon en werkomstandigheden. Ook verbindende Collectieve Arbeidsovereenkomsten werden gesteund. De overheid moest erop toezien dat er afspraken werden gemaakt, maar moest vooral het vrije samenwerken van werkgevers en werknemers bevorderen. De CAO’s zijn breed geaccepteerd, maar de PBO is niet echt van de grond gekomen. Wel is in Nederland de overlegstructuur tussen arbeid en kapitaal bijvoorbeeld in de Sociaal Economische Raad verhoudingsgewijs sterk uitgebouwd.

Huidige situatie

Met het opkomen van de nieuwe vormen van arbeid en de sterke industrialisering met daarmee samenhangende verstedelijking kreeg de kerk belangstelling voor de pastorale situatie van de arbeiders. Arbeiders, met wie ze ook weinig contact hadden en wiens wereld ze nauwelijks begrepen. Met name in Frankrijk maar verspreid ook in Nederland kwam na de Tweede Wereldoorlog het idee om op ‘arbeiderspriesters’ in te zetten. Deze geestelijken zouden een baan hebben in de industrie, en vanuit die ervaringen vertellen en reflecteren over de arbeidswereld. Ook kwamen er naast de sociale organisaties (vakbonden, standsorganisaties) aparte vormen van pastoraat voor arbeiders. Ook in de protestantse kerken zijn er pastorale initiatieven ten behoeve van de arbeiders ontstaan. Deze twee stromingen van arbeidspastoraat gaan begin jaren zeventig samenwerken in het landelijk bureau Dienst in de Industriële Samenleving vanwege de Kerken (DISK). Vanaf het begin zet dit bureau zich in voor de structurele aspecten van werk en, we schrijven de economische crisis van de jaren tachtig, werkloosheid. Wie praat over arbeid praat daarmee ook over niet-arbeid en over mensen die in uitkeringssituaties moeten leven. Deze thema’s maakt het DISK bespreekbaar in kerk en in samenleving. Een van de initiatieven is de kerkelijke campagne De Arme Kant van Nederland/EVA. In de 21ste eeuw worden de ervaringen van het Nederlandse arbeidspastoraat samengebracht in het Handboek Kerk en Arbeid, dat de titel ‘Arbeid, zin en geloof’ draagt.