Augustinus schreef veel, en het overgrote deel van zijn werk is ook bewaard gebleven. Uitgaven van zijn verzamelde werken in het Latijn tellen 17 (Migne) of 42 (Caillau) delen, of dijen nog steeds uit. Uiteindelijk gaat het om meer dan 130 titels, een hoeveelheid tekst zo groot als tien keer de bijbel.
Een eerste probleem bij dit vertaalproject is dus de selectie: niet alles kan (meteen) worden vertaald. Welke werken moeten prioriteit krijgen, welke kunnen wachten? Een tweede probleem is de grote diversiteit binnen het werk van Augustinus: de grote Nederlandse Augustinus-kenner Tarsicius Jan van Bavel O.S.A. (1923-2007) heeft dat werk ooit vergeleken met de zee: iedere dag anders. Er zijn vriendschappelijk gestelde discussies en felle polemieken, brieven over allerhande onderwerpen, geleerde monografieën en populaire werkjes. Een derde probleem is nog, dat er nog niet van alle werken van Augustinus een betrouwbare tekstkritische editie bestaat, en dat er op dat gebied nog steeds nieuwe ontdekkingen worden gedaan, en soms zelfs nieuwe werken worden ontdekt.
Wie het werk van Augustinus in het Nederlands bekend wil maken, ontmoet nog een geheel ander probleem. Men wil immers, bij zo’n grote verzameling werken, liefst geen dubbel werk doen, en bij voorkeur titels vertalen die nog niet in het Nederlands beschikbaar waren. Maar wat is er eigenlijk allemaal? Van de Belijdenissen zijn er bijvoorbeeld zeven Nederlandse vertalingen beschikbaar, en van De stad Gods drie. Maar wat is er allemaal al op het gebied van preken, brieven en gedeelten van Augustinus’ werk?
Om deze vraag te beantwoorden houdt het Augustijns Instituut een database bij van alle Nederlandse vertalingen van teksten (of tekstgedeelten) van Augustinus. Daarbij bleek, dat in monografieën en letterkundige en kerkelijke publicaties veel meer materiaal verborgen lag dan aanvankelijk was aangenomen. Zo bleek van de brieven in totaal een derde deel van het gehele tekstcorpus al eens in het Nederlands te zijn vertaald.
Voor het vertaalproject van het Augustijns Instituut heeft men de keuze gemaakt vooreerst met name preken te vertalen en andere werken die iets tonen van Augustinus’ creatieve omgang met de Schrift. Zo komt Augustinus vooral als pastor en als bijbeluitlegger naar voren, twee aspecten die mensen blijken aan te spreken. Bovendien is er zowel in rooms-katholieke als in protestantse kringen groeiende belangstelling voor oud-kerkelijke bijbeluitleg.
Vanouds is vertalen vaak een solistische bezigheid van mensen die niet meer in het volle arbeidzame leven staan. Zo zijn in het verleden ook verschillende mooie vertalingen van Augustinus tot stand gekomen.
Bij het Augustijns Instituut probeert men echter ook vertalers met elkaar in contact te brengen, en jonge vertalers voor het project te interesseren. Zo ontstaat er een vorm van samenwerking die de vertalingen een duidelijke meerwaarde geeft, en ontstaat er ook zoiets als een vertaalschool. Bij voorkeur laat men aan één vertaling mensen vanuit verschillende disciplines werken, bijvoorbeeld een classicus, een theoloog en een neerlandicus. Vervolgens wordt een vertaling door een externe deskundige gelezen en voorzien van aantekeningen en suggesties, voordat de definitieve tekst wordt vastgesteld. Tenslotte wordt erop gelet dat vertalingen, voor zover van toepassing, ook in een liturgisch kader voor te dragen zijn.
In 1991 werd gestart met een vertaalproject van 60 van de zogenaamde Preken door het jaar: de preken 184-272 die gehouden zijn voor een specifieke liturgische feestdag of periode. In het algemeen gaat het hierbij om niet te lange preken (al maakte een tekstvondst van François Dolbeau in Mainz preek 198 voor nieuwjaarsdag plotseling tot de langst bekende preek van Augustinus!), gehouden bij een gelegenheid waar veel Nederlandse lezers zich nog wel iets bij kunnen voorstellen. Dit project werd in respectievelijk 1996 en 2001 bekroond met de uitgave van de titels Als licht in het hart: preken voor het liturgisch jaar en Als lopend vuur: preken voor het liturgisch jaar II.
De meeste preken van Augustinus zijn echter preken over bijbelteksten, waarvan we niet weten bij welke gelegenheid ze precies zijn gehouden. Hierbij gaat het om de preken 1-183. Hiervan zijn 60 preken over het Matteüsevangelie eerst vertaald, omdat dit evangelie met name bij rooms-katholieken vanouds de grootste bekendheid geniet. Bij dit project kon gebruik worden gemaakt van zowel de drukproeven van de nieuwste wetenschappelijke editie van deze preken (CCSL 41A en 41B, 2008) als de voorlopige tekst van de Nieuwe Bijbelvertaling. Het aldus zeer actuele resultaat kon op 13 november 2004 tijdens de herdenking van Augustinus’ 1650e geboortedag in een volle Utrechtse Janskerk worden gepresenteerd: Van aangezicht tot aangezicht: preken over teksten uit het evangelie volgens Matteüs. De vertaalgroep kreeg (met Augustinus) weldra een onverwacht compliment: preek 70A uit dit boek werd door de lezers van het dagblad Trouw in juni 2005 uitgekozen tot de mooiste preek aller tijden!
Een andere groep ging intussen aan de slag met de preken over Marcus en Lucas (preken 94A-116 en 367). Uiteindelijk konden in juni 2002 drieëndertig preken worden gepresenteerd in de bundel Als korrels tussen kaf: preken over teksten uit het Marcus- en Lucasevangelie. De uitgave kreeg in 2007 een tweede druk. In de vijf tussenliggende jaren werkte dezelfde groep aan een volgend project met Augustinus’ preken over teksten uit het Johannesevangelie (preken 117-147 en 368). Het resultaat van dit project werd in maart 2007 openbaar tijdens een studentenwerkdag met de presentatie van het boek De weg komt naar u toe: preken over teksten uit het Johannesevangelie. De drie preken (148-150) die van Augustinus bekend zijn over het boek Handelingen zijn vertaald en samen met de Latijnse tekst uitgegeven in het boekje Wijsheid van leerlingen: preken over teksten uit de Handelingen van de apostelen (2007).
Dan zijn er nog de preken over de nieuwtestamentische brieven (151-183). Hoewel deze vaak iets minder toegankelijk zijn, omdat ze veelal zijn gehouden in het kader van kerkelijke polemieken, zijn of komen ook deze in Nederlandse vertaling. De eerste helft van deze preken is in augustus 2011 gepresenteerd onder de titel Leven in hoop: preken over teksten uit de brieven aan de Romeinen en de Korintiërs. Door gelukkige omstandigheden en ruimhartige collegialiteit uit Vlaanderen konden ook voor deze uitgave al drukproeven worden gebruikt van een nieuwe tekstkritische uitgave.
Een derde groep preken vormen de Sermones de sanctis met de nummers 273-335M. Hieraan werkte een onafhankelijke vertaalgroep, die de resultaten steeds overdroeg aan het Augustijns Instituut. Het eerste deel van deze preken is in 2010 verschenen onder de titel De goede geur van Christus: preken over heiligen. De groep werkt gestaag verder aan het vervolg van dit project.
Nu er al zoveel preken van Augustinus in het Nederlands beschikbaar zijn, gaat men natuurlijk door. Er wordt op dit moment gewerkt aan de tweede helft van de preken over de brieven uit het Nieuwe Testament en aan de preken over het Oude Testament; daarna zijn als laatste aan de beurt de preken over allerhande onderwerpen, oftewel de sermones de diuersis.
In het verlengde van dit project kan ook de vertaling van twee van Augustinus’ Brieven nog worden genoemd: Brieven 54 en 55 behandelen verschillende liturgische vraagstukken. Dit leidde in 2009 tot de tweetalige uitgave In antwoord op uw vragen: brieven aan Januarius.
Door het succes van deze vertalingen ontstonden er nieuwe initiatieven. Zo zijn er inmiddels verschillende exegetische werken vertaald in uitgaven, die anders het licht waarschijnlijk niet zouden hebben gezien. Zo bestond er van de eerste helft van Over de Bergrede van de Heer een anonieme Nederlandse vertaling; deze vers-voor-vers uitleg van de bergrede is inmiddels voor iedereen beschikbaar als Het huis op de rots: verhandeling over de bergrede (2000); in 2004 kon er al een derde druk komen. Als vervolg hierop staat voor 17 maart 2012 de presentatie van een vertaling van het werk Over de consensus van de evangelisten gepland. Inmiddels is er ook een begin gemaakt met de vertaling van Augustinus’ twee oudste commentaren op het begin van Genesis: Over Genesis tegen de Manicheeën en Eén onvoltooid boek over Genesis naar de letter.
In 1992 kreeg het Augustijns Instituut de beschikking over een handgeschreven Nederlandse vertaling van Augustinus’ 124 verhandelingen over het Johannesevangelie. In dit werk wordt de evangelietekst vers-voor-vers overdacht en toegelicht. Augustinus is de enige in de vroeg-christelijke Latijnse wereld van wie zo’n commentaar op het volledige Johannesevangelie bewaard is. Onder andere omdat de tien dubbelzijdig beschreven blocnotes waren gedateerd in de jaren 1962-1963, was het niet mogelijk de vertaling zo uit te geven; inmiddels is een derde van het tekstmateriaal gepubliceerd in de band Geef mij te drinken: verhandelingen 1-23 over het Johannesevangelie (2010); de uitgave van nog twee delen is voorzien. Ook van het eendere werk Enarrationes in Psalmos (een vers-voor-vers uitleg van het complete psalter) is in 2001 een kleine bloemlezing verschenen. Eerder waren reeds, buiten het Augustijns Instituut om, twee Enarrationes verschenen onder de titel Psalmen 133-134 (1995).
Ook voor andere vertalingen werd het Instituut spontaan benaderd: zo werden vertalingen van De spiritu et littera en De agone christiano vrij aangeboden; na herziening en correctie werden deze vertalingen samen met de Latijnse tekst gepubliceerd als De Geest en de letter (2002) en De strijd van een christen (2006).
Op een dergelijke manier, maar dan alleen in het Nederlands, kon ook het werk De moribus ecclesiae et de moribus manichaeorum worden uitgegeven onder de titel God zoeken met de zinnen: de leefwijze van de kerk en de leefwijze van de manicheeërs (2008).
Augustinus’ bekendste werk vormen natuurlijk de Belijdenissen. Hoewel dit werk al verschillende keren in het Nederlands was vertaald, was er vraag naar een nieuwe vertaling. In 2001 verscheen er een bloemlezing, en in 2009 kon de complete tekst worden gepresenteerd. De belangstelling bij de aanbieding was zo groot, dat er vanuit het Augustijns Instituut in Eindhoven moest worden uitgeweken naar de kloosterkerk. Inmiddels ligt er reeds de derde druk van 2011.
Regelmatig zijn er ook vertalingen ontstaan uit samenwerking met universitaire instellingen. Zo kwam de vertaling van het werk De cura pro mortuis gerenda door inspanningen van de (toenmalige) Katholieke Universiteit Brabant in Tilburg en de Universiteit van Leiden tot stand in 2004: Wat kunnen wij voor de doden doen? De uitgave kreeg in 2011 een derde druk.
Mede door inspanningen van de vertaalgroep Latijn en Oudchristelijk Latijn van de Radboud Universiteit Nijmegen kwamen vertalingen gereed van Het werk van monniken (2002), van Augustinus’ Leefregel (2005), van de Psalm tegen de donatisten (2005; tweetalig) en van De catechizandis rudibus: de uitgave Goed onderwijs: christendom voor beginners voorzag blijkbaar in een behoefte, ondanks een nog vrij recente vertaling van Gerard Wijdeveld uit 1982: de nieuwe tweetalige editie kreeg in 2011 een derde druk. Hetzelfde geldt voor de uitgaven Ketters en scheurmakers (2009) en Liegen en leugens (2010).
Een volledig overzicht van alle Nederlandse vertalingen van werk van Augustinus die ooit zijn verschenen, is in dit bestek niet mogelijk. Wel is het goed dit overzicht te besluiten met een opsomming van individuele titels die op dit moment nog in de handel verkrijgbaar zijn.
Zo is er een vertaling van Over het gelukkige leven met achterin de Latijnse grondtekst (1999). Een ander filosofisch geschrift van Augustinus verscheen in 2000 onder de titel De orde. In de volledige vertaling van de brieven van Hieronymus (Hieronymus’ brieven, 2008) zijn ook twintig brieven van en aan Augustinus opgenomen. Een andere brief, Epistula 147 ad Paulinam, verscheen in 2009 in Nederlandse vertaling onder de titel Kunnen wij God zien? In 2008 verscheen een cd onder de titel Gelukkig leven, waarop een zevental preken van Augustinus is te beluisteren.
